Αφορμή για όσα «περίεργα» και «ιδιότροπα» ακολουθούν στάθηκε μία ανάρτηση της φίλτατης και ακάματης Λητούς Σεϊζάνη στον δικτυακό τόπο La nota del traduttore. Εκεί η καλή μας φίλη εξέθεσε τις απόψεις της για την ανάληψη και την επίτευξη του μεταφραστικού εγχειρήματος¹ και κατέθεσε τον προβληματισμό της σχετικά με την απόδοση στην ελληνίδα λαλιά της φράσης «i topi non avevano nipoti».

Η πρόταση είναι «palindromo» για τους Ιταλούς, «καρκινική» για μας. Πράγματι, όπως γράφει και η μεταφράστρια, οι δυτικοί υιοθέτησαν για την περιγραφή της συμμετρίας στις λέξεις ή φράσεις² την ελληνική λέξη «παλίνδρομο» ενώ εμείς την χαρακτηρίζουμε έτσι από τη γνωστή ιδιοτροπία βαδίσματος του καρκίνου, του κάβουρα δηλαδή.

Καρκινικές επιγραφές και στίχους γνωρίζουμε από το Βυζάντιο, πολλά από τη γραφίδα του Λέοντα του σοφοῦ.

Διαβάζοντας το ευφυές λεκτικό παίγνιο του Veronesi, κατανοώντας την αμηχανία της μεταφράστριας για την απόδοση του palindromo, στο νου μου ήρθαν όσα καλά (=όμορφα) και «περίεργα» μελετούσα στα πρώτα χρόνια των σπουδών της νιότης μου (γιατί εκείνη τέλειωσε αλλά οι σπουδές ακόμα....!).

Για τους βυζαντινούς, οι καρκινικοί στίχοι που αναφέραμε, όπως και οι ακροστιχίδες, τα κρυπτογραφήματα και τα ισόψηφα ήταν ένας τρόπος απόδρασης από την αυστηρότητα της ασκητικής ζωής ή τη σοβαρότητα μιας βιοτής που έτεινε προς την αγιοσύνη. Ήταν ανάπαυλα χαλάρωσης των λιπόσαρκων υπάρξεων που υμνούσαν ακατάπαυστα το Θείο μέσα σε σταυροειδείς εκκλησιές ή γράφοντας και αντιγράφοντας σε μοναστηριακά scriptoria.

Ο βυζαντινός άνθρωπος ήταν κατά βάση ένας homo ludens.

Τις Παρασκευές του Μάρτη που περιμένουμε, μετά από τούτον τον χιονιά, όταν η άνοιξη θα μυρίσει, στις ορθόδοξες εκκλησιές θα ακουστεί ξανά, όπως κάθε χρόνο, ο Ακάθιστος Ύμνος, αμόλυντος και άτρωτος από οποιαδήποτε κρίση περιρρέουσας ελληνικής ατμόσφαιρας. Ο ποιητής του κανόνα της ακολουθίας τον έπλεξε με τη φράση: «Χαράς δοχείον σοί πρέπει χαίρειν μόνη». Η φράση προκύπτει από τα αρχικά γράμματα όλων των τροπαρίων, όλων των ωδών, αν αναγνωσθούν κάθετα. Και το όνομα του ποιητή, σαν μικρού συνεσταλμένου παιδιού που κρύβεται, είναι κρυμμένο στα αρχικά γράμματα της ένατης ωδής: «Ιωσήφ»³.

Το κρυπτογράφημα είναι λέξη ή φράση γραμμένη σε μυστικο αλφάβητο. Οι αντιγραφείς των βυζαντινών χειρογράφων αρέσκονται να τα χρησιμοποιούν για να κρύψουν με αυτά το όνομά τους ή να δηλώσουν τη χρονολογία των χειρογράφων. Ένα απλό και απλοϊκό μάλλον κρυπτογραφικό σύστημα στηρίζεται στην αλλαγή της σειράς των γραμμάτων του αλφαβήτου μεταξύ τους. Κάθε γράμμα αντιστοιχεί στο προηγούμενό του, δηλαδή β=α, γ=β, δ=γ, ε=δ ....

Έτσι στην περίεργη παράθεση γραμμάτων «βδψπβθξρ λξμωφξρ», κρύβεται τό όνομα του κωδικογράφου « Γεώργιος μοναχός».

Στο ισόψηφο, τέλος, τα γράμματα μιας λέξης λαμβάνονται το καθένα σύμφωνα με την αριθμητική του δύναμη και στη θέση της λέξης γράφεται το άθροισμα των αντίστοιχων αριθμών. Στο ελληνικό αριθμητικό σύστημα κάθε γράμμα της αλφαβήτου έχει μία αριθμητική δύναμη: α΄=1, β΄=2, ...... ι΄=10, ρ΄=100....

«Κοσμάς καλούμαι και λύρα ψηφίζομαι» (Κοσμάς: 20+70+200+40+1+200=531, λύρα: 30+400+100+1=531), είναι ένα από τα ενδεικτικά παραδείγματα των ισοψήφων.

Το παιχνίδι ορίζεται ως μία ελεύθερη και μεστή νοήματος δραστηριότητα. Στις σύγχρονες θεωρίες για τον πολιτισμό περιλαμβάνεται και η άποψη ότι η φιλοσοφία, η ποίηση, η τέχνη κατανοούνται ως καρποί ή μεταμορφώσεις της έμφυτης ανθρώπινης ορμής για το παιχνίδι. Οι βυζαντινοί, είτε αντέγραφαν κείμενα εκκλησιαστικά ή θύραθεν, είτε υμνούσαν τον Θεό δεν είχαν φαίνεται καμιά αναστολή να «παίξουν» κιόλας. Ο πολιτισμός των βυζαντινών, ο βυζαντινός, ταυτίστηκε από κάποιους (ονόματα δεν λέμε εδώ και τώρα) ως μεσαιωνικός, οπισθοδρομικός, θεοκρατικός. Ο άνθρωπος όμως του Βυζαντίου δεν ήταν μόνο ο άγιος, ο ασκητής, ο μετανοημένος αυλικός ή αυτοκράτορας. Ήταν και homo ludens, και για να μας καταλαβαίνουν οι πολλοί, «playing man», « man the player» ή μήπως και «playful man»;

1 Πρόκειται για τη μετάφραση του μυθιστορήματος του Sandro Veronesi, Caos calmo, Bompiani 2005 το οποίο κυκλοφορήθηκε από τις εκδόσεις Πάπυρος 2010 σε μετάφραση Λητούς Σεϊζάνη.

2 Η ανωτέρω φράση (i topi non avevano nipoti) διαβάζεται τόσο από αριστερά προς δεξιά όσο και από δεξιά προς αριστερά χωρίς να αλλάζει το νόημα.

3 Για τους εραστές των ακολουθιών των «Χαιρετισμών», θυμίζω την αρχή των τροπαρίων από όπου αρύεται η ακροστιχίδα με το όνομα του ποιητή: Ίνα σοι πιστοί το Χαίρε κραυγάζωμεν...., Ώφθης φωτισμός ημών..., Στώμεν ευλαβώς...., Η περιστερά η τον ελεήμονα αποκυήσασα..., Φείσαι ο Θεός ...

Κείμενο: Γιώτα Τζιβάρα